Piny Israel.
E kitabu mar Rapar Mar Chik duto, Nyasaye nochiwo chike ni joge kaka nonego gidagi ka gichopo e Piny Kanan. Maeri e piny mane Nyasaye osesingo ni Ibrahim. Chikegi noriwo nyaka kit telo mane onego gibedgodo. Mokwongo, ne idhi telnegi gi jong’ad bura (emomiyo nitiere kitabu mar, Jong’ad Bura). Eka, e Rapar Mar Chik 17:14:15, Nyasaye nonyiso Jo-Israel ni ruodhii onego otelne jii to mak mana mago moyiedhi (owir moo) gi Nyasaye.
Kata obedo ni Saulo, ruoth mokwongo, nowir moo gi Nyasaye, noduogo mobalo kendo nowito yie. Nyasaye nokoyie mondo loch mar Saulo odhii nyime kokadho kuom nyikwaye (wuod Saulo nokokao telo bang’e). Kaka ne waneno e okang’ mokwongo mar kitabuni, vitepe mopogore opogore inyalo ket e riwruok kaluwore gi gima giwuoye (chal mar wach) kendo thuon wechegi. Kitepe mokwongo aboro, Chakruok nyaka Ruth, Nyisowa kaka gik moko notimre adimba kochakore e chakruok piny(mana kaka ne gitimore). Sigand Jo-Israel onyisi e kitepe mang’eny e Muma Machon. To ok kaka negitimore moluore. Mondo mi wanyal keto adimba gik mane otimore, kod jok mane gitimore negi kod kuma ne gitimore, ber ka wayudo kitepe moko ma wanyalo yudoe ler (Muma mang’eny nigi kuond moketie kamano) mamiyowa kinde mane gik moko otimore kendo kuma sigendnigo nitiere e Muma, chutho to e Muma Machon. Eri e yo machuok ahinya ruodhi mane otelone jo Israel kod kuma sigendinigi nyalo yudore e Muma machon.
Tarik ma Iparo ni negitimore | Ruoth | Kitepe mag Muma Machon |
---|---|---|
1050 BC | Saulo | 1 Samuel, 1 Weche mag ndalo |
1010 BC | Daudi | 2 Samuel, 1 Weche mag ndalo (wende mang’eny ondikie) |
970 BC | Solomon | 1 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo (wer mamit moloyo wende duto, Ecclesiastes, Ngeche) |
925 B.C – 722 B.C Israel opog obedo pinje ruodhi ariyo |
Ruodhi mogundho e pinje gi tee | 1 Ruodhi, 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo (Ngeche) |
Ruoth Daudi
Jal mane dhii bedo Ruoth maduong’ie moloyo, nowuok e anyuola ma ne ok ogen. Daudi ne en wuowi matin (ne ok en wuowi maduong’ kaka ne ek kit ruodhi) ne odak e gweng’ ahinya e piny miluongo ni Bethlehem.(iparo kanyo?) E anyuola Daudi (tiende ni Nyikwaye) ema Yesu ne ibiro nyuol.
Mana kaka jogo ma moko mane Nyasaye oseyiero mondo okonye chopo dwaro mare, Daudi ne ok ng’at malong’o chuth. Notimo richo madongo ahinya ndalo mane en ruoth. To kata kamano e kitabu mar 1 Samuel 13:14, Nyasaye nonyiso janabi Samuel ni Daudi nigi Chuny machal gi mar Nyasaye wuon.
Oganda ma ok winj wach

Wuod Daudi ma en Solomon nokao kare kaka ruoth. Solomon ong’ere kaka jal mane osomo kendo ne nigi rieko malich. Bende en e ruoth mane otelone Israel tieko gero hekalu mane nigi duong’ malich mane wuongi ma Daudi ema noparo. Solomon bende iparo kuom ndiko kitepe ma ok tinne ariyo e Muma machon. Wer mamit moloyo wende duto (ndiko mar hera) kod Eklesiastis.
Kinyalo paro maber, chik mokwongo mar Nyasaye ni jo Israel ne en ni kik gibed gi nyiseche moko. Gimalit en ni, Jo-Israel nolwor gi joma wacho dhok moko kod jopinje mane lamo kit nyiseche kod kido mang’eny. Somolom nokelo jogo mondo okonye gero hekalu, kendo jogo nobiro gi nyisechegi. Mana kaka wang’eyo e ngimawa, en gima tek bedo e kanyakla mar jii ma ok par machal kodwa kod jogo man gi yie mopogore kodwa, mak wakao yiegi kod kitgi, ahinya ahinya ka yie ma wan godo yomyom. Ma e gima notimre ni Jo-Israel.
Kata obedo ni Solomon ne en ruoth marahuma e yore mang’eny, telo mare ne ger, nochoko osuru mang’eny kuom jii eka mondo oger hekalu, kod od ruoth majaber. Magi kod timbe mamoko nomiyo piny Israel opogore obedo pinje ruodhi ariyo. (Juda e milambo, Israel e ugwe).
Nyasaye ooro siem kokadho kuom Jonabi

Piny mar Israel noseyier kod Nyasaye mondo obed joge. (Rapar Mar chik 7:7-0), to kinde duto, Jo-hibrania nebalo kendo nelamo nyiseche mag ogendini mane olworogi. Nyading’eny, lamo kido ne iriwo gi timo sewni kod misengni kaka chiwo nyithindo kaka misango, kod terruok mane Nyasaye ok nyal weyo joge mondo otim.
Kinde ka kinde, Nyasaye ne oro Jonabi mondo osiem jii ni nitiere kum kuom timo ataro mar dwarone. E giko mar Muma Machon kuom weche Nyasaye ondiki ni weche duto mane Nyasaye okoro kokadho kuom jonabi nyakatimre, wachni ne en ni ibiro loo mi ter jo Israel e tuech. Wach no chutho nochopo kare.
Mondo ine kaka ndiko mag Jonabi opangore, wabiro loso gima chal mane waloso ne ruodhi mag Jo Israel. Gigo duto mane timore e kinde mar 1, 2 Samuel, 1, 2 Ruodhi, 1, 2 Weche Mag Ndalo ema ne jonabi temo siemo godo nyithi Israel
Tarik ma iparo ni negirimore | Janabi | Kitepe mag Muma Machon |
---|---|---|
840 B.C | Obadia | 1 kod 2 Ruodhi |
835 B.C | Joel | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
760 B.C | Jona | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
740 B.C | Amos | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
730 B.C | Hosea | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
722 B.C | ||
Israel olo gi Joasuria | ||
Jo-yahudi ma Ugwe e tuech | ||
704 B.C | Mika, Isaya | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
640 B.C | Nahum, Zefania | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
620 B.C | Habakuk | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
620 B.C | Jeremia | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
605 B.C | Jeremia | Yuagruok (ondiki e tuech) |
Juda olo gi Babylon | ||
Jo-yahudi ma Nyandwat e tuech | ||
600 B.C | Obadia | 2 Ruodhi, 2 Weche mag ndalo |
590 B.C | Ezekiel, Daniel | Yuagruok (ondiki e tuech) |
538 B.C | Hagai, Zekariah | Ezra |
Oviene Jo-yahudi dok Israel | ||
450 B.C | Malaki | Esta, Ezra, Neemia |
Oganda ma oloo
Kata obedo ni Jo-Israel ne ogony modok thurgi bang’ higni madirom prabich koa e tuech. Jogo mane odhii ne nok moloyo jogo mane odong’. Ndalo mag duong’ mar Israel noserumo. Hekalu noseyaki kendo okethi, kendo ne ok ginyal ritore gin giwegi. Pinygi ne nitiere e bwo loch mopogore opogore nyaka 1948, kane piny mar Israel olosi bang lweny mar piny mar ariyo (II).
Kitepe adek mogik mag Muma Machon, Haggai, Zakariah kod Malaki , nondiki mondo ojiw Jo-hibrania bang tuech mondo gibed gi yie mane gin godo kuom Nyasaye kendo gibed joadiera e lembgi(kit lemo mar Jo-yahudi).

Bang chanduok mang’eny, negigero hekalu. Ne ogere mana e kido mar hekalu mokwongo. Tiende ni Hekalu marahuma mane oger kod ruoth Solomon; kendo, ne en mana thurgi ema ne ginyalo lamo Nyasachgi kendo.
Kata obedo ni Jonabi ne koro podho mar Israel, negimedo gi kor mar Jawar, tiende ni Mesia, mane biro timo singruok manyien e kind Nyasaye kod Joge. (Isaya 53:55).
Nyasaye nokwayo oganda mane oseloo mondo obed gi yie kuome kata kane gik moko ok dhii maber, ndalo manyien duto ne nitiere e lwete. Kendo chutho ne pod ogombo bedo gi winjruok kod joka dhano. Chuechne maduong’ie moloyo.

Ndalo motelo kendo moluwo Yesu.
Historia duto opog e tieng’e ariyo; mokwongo en kinde mane Yesu pok onyuol kod bang’e. Higni mantiere e kalenda gin kwan mar higni chakre nyuol Yesu.
Koro wandiko tarige mag Muma machon kawatiyo gi B.C. matiende ni “kapok Onyuol Kristo” tarige bang’ nyuol Yesu indiko ka itiyogi “A.D” ma en dhoo Latino “Anno Domoni” tiende ni “ e higa mar Ruodhwa”
Nitere oganda moro ma ok oyie ni Yesu e Mesia, wuod Nyasaye. Gin gidwaro gole e yor tarik, gin gitiyo gi ndiko mar tarik ma indiko gi “B.C.E” ma ochung’ ne “ndalo motelo ne ndalogi” kata kamano ndalogi ikwano mana kaluwore gi ndalo mane Yesu nitiere e piny, koro onge pogruok kata matin. Mana kaka ne wasewacho, historia duto opog nyadiriyo, kapok Yesu nonyuol kod bang’ nyuol mare.
Dini Mar Jo-yahudi (Lamo Nyasaye) To Tuech.
Lemb Jo-yahudi nitimo gi chiwo mar chiaye kaka misengini ni Nyasaye mondo owenigi richogi. Be iparo kaka Nyasaye ne onyiso Adam kod Eva ni nyaka ne githo nikech richogi? Kuom Jo-yahudi, timo misango mar chiaye ni Nyasaye, mana kaka ne osechikogi mondo gitim. ne en ranyisi mar wilo ngima gi richo.

Kane Jo-yahudi osedok Israel kowuok e twech, Jonabi nojiwo oganda mondo ochak lamo Nyasaye kendo rito chikene duto.
Nonenore ni Jo-yahudi (jogo mane odok Israel) noseyudo puonj. Nyasaye ne okmor kata matin gi lamo kido kod ketho. Jodolo mag Jo-Israel mane otelo ni oganda kaluwore gi misach richo, nenyiso oganda yorno mar bedo joadiera ni Nyasaye. Ne ok giyie mondo Jo-Israel odonje timbe oganda mane oluorogi kendo kendo ne gitemo rito weche duto mane ondiki e chike Nyasaye. Ma e anyuola ma Yesu, Mesia, ne owuokie.
E singruok machon, Nyasaye noseyango ni enochiu ngima maler kod gueth ni jogo duto ma orito chikene. Piny Israel nodongo kendo nobedo maduong’ e kinde mane giyie kuom Nyasaye. Gima ne Jo-yahudi mane odok kowuok e twech nokong’eyo ne en ni singruok mokwongo norumo bang podho mar Israel.
Chuo Kod Mon Mane Nigi Huma e Muma Machon.
Wasewuoyo kuom kinde mag higni mangeny ahinya e otese matin, to kata kamano Muma opong’ gi sigendni mag joma ne nigi huma enyim Nyasaye. Onego ing’egi! Magi e jomachuok ma inyalo chakogo; ka ichako somo Muma, ibiro yudo moko mang’eny bende ma ibiro medo e kwanno. Chutho to onego ichak gi ma ondikgi, eka, kaka ndalo medore kendo imedo somo, inyalo medo nyinge moko “e jogo marahuma mag Muma” par ndiko sura kod wes ma iyudo sigendnigo mondo ibed gi yot mar nwang’ogi kendo.
Joseph: Chakruok 37:39-47 | Gideon: Jong’ad bura 6-8 | Esta: Esta 1-9 |
---|---|---|
Elija: 1 Ruodhi 17-18 | Miriam: Wuok 1-2:10 | Samson: Jong’ad bura 13-15 |
Elisha: 2 Ruodhi 2,4-8:15 | Rahab: Joshua 2 | Deborah: Jong’ad bura 4-5 |
We wachaki!
Kapok idhi nyime, ma e kinde maber ma inyalo ng’iyo kitepe ma wandiko e wiye kanyo-go kata moko ma wasemulo nyaka ne wachaki. En gima biro konyo ng’eyo kaka inyalo yudo sura kod wes.